Peeling ziołowy – wybrane zagadnienia

Peeling ziołowy, będący jednym z rodzajów peelingu profesjonalnego, można wykonywać jako odrębny zabieg kosmetyczny. Może być również komplementarnym wobec innych rodzajów peelingów, które znalazły już trwałe miejsce w praktyce kosmetycznej, są regularnie stosowane i których efekty działań zostały już rozpoznane i opisane w literaturze fachowej.

W artykule skupiono się na trzech głównych rodzajach roślinnych substancji czynnych działających podczas peelingu, wzajemnie od siebie zależnych i warunkujących nie tylko zajście pożądanych reakcji biochemicznych, ale i uzyskanie oczekiwanych efektów. Literatura przedmiotowa dotycząca biochemii – zarówno organizmów ludzkich, jak i roślinnych – jest niezwykle obszerna. Zawarte w niniejszym artykule informacje mają charakter zarysu i ograniczają się do faktów niezbędnych, by uzasadnić wyodrębnienie peelingu ziołowego jako osobnej techniki kosmetycznej oraz kategorii kosmetologii, czyli do wskazania roślinnych substancji czynnych zawartych w mieszankach stosowanych podczas peelingu, opisu techniki wykonywania peelingu oraz przebiegu zabiegu.

Peelingi

Termin i klasyfikacja technik

Termin peeling pochodzi od angielskiego czasownika peel, który przetłumaczyć można na język polski jako „złuszczać, obierać, czyścić, łuszczyć, odpaść”. Dostępne w literaturze definicje peelingu odnoszą termin do opisu zabiegu usuwania naskórka – głównie z twarzy. W odróżnieniu od peelingów, jakie można przeprowadzić w warunkach domowych, peelingi profesjonalne wymagają kontrolowania ich przebiegu przez specjalistów. Alternatywnymi stosowanymi w terminologii kosmetologicznej nazwami dla peelingów profesjonalnych są: abrazja, złuszczanie, chemabrazja, ablacja, chemeksfoliacja.

Zabieg peelingu polega na usunięciu defektów kosmetycznych i/lub zmian chorobowych zlokalizowanych w obrębie naskórka lub naskórka i skóry właściwej. Efektem przeprowadzenia zabiegu jest złuszczenie naskórka/odpowiedniej warstwy skóry. Głębokość złuszczania, którą można (i należy) kontrolować, stanowi podstawę jednego z podziałów peelingów. W zależności od głębokości złuszczania peelingi dzieli się na powierzchowne (zakres działania obejmuje naskórek), średnio głębokie (obejmujące swym działaniem naskórek i górną warstwę skóry) oraz głębokie (działające na głębsze warstwy skóry).

Kolejnym kryterium podziału jest rodzaj technik (metod) ich wykonania. Uwzględnia on stosowaną technologię, w tym rodzaj wykorzystywanych substancji ściernicy. Do peelingów mechanicznych zaliczamy te, które wykonywane są z użyciem urządzeń wykorzystujących następujące substancje ścierne: tarcze korundowe lub diamentowe, kryształki korundu (kolejno w peelingach kawitacy jnym i mikrodermabrazji). Z kolei peelingi fizyczne wykonywane są przy użyciu lasera (CO2, Er), ciekłego azotu oraz podtlenku azotu. Peelingi chemiczne (chemabrazje) wykonuje się z użyciem odpowiednio dobranej mieszaniny związków chemicznych w określonym stężeniu, nakładanych bezpośrednio na skórę. Najczęściej stosowanymi związkami są kwasy owocowe, czyli alfa-hydroksykwasy – AHA (np. kwas glikolowy), betahydroksykwasy – BTA (np. kwas salicylowy), kwas trójchlorooctowy, retinol (kwas witaminy A), fenol, rezorcyna oraz roztwór Jessnera. Wpływają one na przebudowę kolagenu i elastyny, będących czynnikami podporowymi w skórze. Peeling chemiczny jest najbardziej efektywny, gdy pH skóry wynosi od 5,5 do 4,5.

Wymienione rodzaje peelingu nie są wobec siebie „konkurencyjne”, wręcz przeciwnie, uzupełniają się, odpowiadają na inne potrzeby skóry i przynoszą różne efekty. W konkretnych przypadkach, jeżeli defekty skórne mają rozległy charakter lub wykazują charakter chorobotwórczy, mogą się wzajemnie się uzupełniać. Efektem powyższych rodzajów zabiegu jest poprawienie wyglądu części ciała poddanej zabiegowi, ponieważ usunięcie martwego naskórka usprawnia procesy regeneracji wierzchnich warstw skóry, niejednokrotnie ułatwiając dostarczenie w miejsca zainfekowane substancji leczniczych.

Zioła

Terminem „zioła” określa się kategorię roślin, które zawierają substancje wpływające na metabolizm człowieka lub dostarczające surowców leczniczych, zielarskich, przypraw, jak również związków o charakterze trucizn. Zaliczane są do nich niektóre drzewa, krzewy, warzywa, byliny i grzyby. W komponowaniu mieszanek kosmetycznych zastosowanie znajduje szereg ziół. Jednym z nich jest nagietek, wykazujący działanie odkażające oraz gojące uszkodzone tkanki, zawierający kwasy organiczne zwane inaczej karboksylowymi. Kolejnym jest rumianek, znany z przeciwzapalnego oddziaływania, stosowany w leczeniu zewnętrznych owrzodzeń skóry, trądziku, oparzeń słonecznych oraz termicznych, rumienia skóry. W kosmetyce wykorzystuje się również dziurawiec, który posiada garbniki, przeważnie glikozydy, działające antyseptycznie i konserwująco (występujące także w rozmaitych częściach i tkankach innych roślin, np. łupinach nasiennych, korze drzew, miękiszu drzewnym), wykazujące właściwości ściągające. Tworzą one na powierzchni skóry powłokę ochronną, działają przeciwzapalnie, redukują opuchnięcia i obrzęki, łagodzą świąd, wzmacniają skórę, wpływają na regulację wydzielania łoju i potu. Z kolei lipa chroni skórę przed infekcją, zawiera olejki eteryczne, kwasy organiczne, jest źródłem witamin C i PP oraz soli mineralnych. Kolejne zioło – melisa – działa tonizująco, likwiduje obrzęki, osłabia napięcie obwodowych naczyń krwionośnych. Pospolity skrzyp zawiera krzemionkę, silnie absorbującą sebum oraz wilgoć. Kozieradka jest źródłem witamin F i PP, arnika, pomocna w gojeniu ran, posiada właściwości regenerujące, zawiera flawonoidy, olejki eteryczne, triterpeny, zaś pokrzywa zwyczajna zawiera witaminy C, B2, B6 [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11].

Rozwój technologii, umożliwiający pozyskiwanie czynnych substancji roślinnych, pozwolił na badania w zakresie budowy i mechanizmów działania aktywnych składników roślin, którymi między innymi są enzymy oraz hormony. W kontekście rozważań dotyczących peelingów są to związki chemiczne, które ze względu na głębokość działania, metodę stosowania oraz osiągane efekty stanowią podstawę do wyodrębnienia peelingów ziołowych jako osobnej kategorii.

Specyfika działania peelingu ziołowego ma swe źródło w metabolicznych procesach biochemicznych, zarówno tych zachodzących w skórze pacjenta/klienta, jak i tych, które przebiegają we współdziałających ze sobą związkach roślinnych. Stanowią one źródło aktywizacji i katalizowania procesów regeneracji, szczególnie w głębokich warstwach skóry właściwej. Złuszczanie naskórka stanowi w tym przypadku nie tyle cel zabiegu, co jego zewnętrzny, wizualny objaw.

Rola enzymów i witamin

Katalizatorami reakcji zachodzących w komórkach organizmów żywych są enzymy.

Enzymy są biokatalizatorami, czyli związkami chemicznymi przyspieszającymi osiągnięcie stanu równowagi zachodzących w komórkach reakcji przemiany materii. Wzmacniają system immunologiczny, przyspieszają gojenie się stanów zapalnych skóry, wspomagają produkcję hormonów, zapewniają ochronę organizmu przed wolnymi rodnikami. W każdej żywej komórce roślinnej zachodzą jednocześnie setki reakcji z udziałem enzymów. Bezkolizyjność tych reakcji wynika ze specyfiki enzymów. Oznacza to, iż poszczególne enzymy rozpoznają właściwe tylko dla nich substraty, z którymi wchodzą z reakcję [12, 13]. Znaczna ilość poznanych w badaniach enzymów katalizuje przemianę tylko jednego substratu. Część enzymów występujących w przyrodzie rozpoznaje i katalizuje dwa lub więcej związków, w strukturach których występują określone elementy lub wiązania (substraty). Taką cechę określa się jako szeroką specyficzność substratową. Selektywność enzymu może dotyczyć substratu, reakcji lub jednocześnie reakcji i substratu.

Aktywacja działania enzymów wymaga obecności kofaktorów, czyli niebiałkowych cząsteczek, lub bardziej złożonych związków, zwanych koenzymami. Za najważniejszy z koenzymów uważany jest adenozynotrifosforan (ATP). Współpracuje on z szeregiem enzymów. Jest również nośnikiem energii w komórkach. W jego strukturze zawarte są reszty kwasu fosforowego, połączone wiązaniami bezwodnikowymi, których hydroliza dostarcza wiele energii. Jej ilość jest wystarczająco duża, aby umożliwić podczas procesów anabolicznych syntezę wielu składników komórkowych, w tym kwasów: dezoksyrybonukleinowego DNA (deoxyribonucleic acid) i rybonukleinowego RNA (ribonucleic acid). Z kolei energia wytwarzana w procesach katabolicznych zachodzących w danej komórce jest magazynowana dzięki powstaniu wiązań bezwodnikowych pomiędzy resztami fosforanowymi. W efekcie bilans energetyczny ATP jest zerowy (ATP zużyte podczas procesów anabolicznych jest odtwarzane w procesach katabolicznych komórki) [14]. Często są to jony metali (np. cynku i miedzi). Powstają one z substancji nazywanych prekursorami, którymi są witaminy.

Do powstania właściwych witamin konieczne jest dostarczenie organizmowi prekursorów, którymi są prowitaminy. Witaminy wchodzą najczęściej w skład enzymów w postaci estrów fosforanowych. Niedobór witamin powoduje zaburzenia metaboliczne. Niewielkie co do ilości zapotrzebowanie organizmu ludzkiego na witaminy oznacza, że nie stanowią one źródła energii. Witaminy rozpuszczalne w wodzie wraz z właściwymi sobie koenzymami biorą udział w reakcjach utleniania i redukcji. Współdziałają z oksydoreduktazami (np. wit. PP), oksydazami, monooksygenazami (np. wit. B2), transferazami (wit, H), białkowym nośnikiem grup acetylowych ACP (np. wit. B5), działają podczas metabolizmu kwasów tłuszczowych, w metabolizmie aminokwasów (wit. B6 – jej brak w organizmie człowieka powoduje zapalenia skóry przypominające pelagrę), biorą udział w glukogenezie i lipogenezie, a także w syntezie kolagenu (wit. C). Z kolei witaminy rozpuszczalne w lipidach (tłuszczach), jak np. wit. A, odgrywają ważną rolę w procesie widzenia, w procesie wzrostu i różnicowania tkanki skórnej. Antyoksydanty zapobiegają powstawaniu nowotworów, działają w leczeniu trądziku oraz – na co wskazują najnowsze badania – leczeniu cellulitu, rozstępów skórnych, fotostarzenia skóry. Wit. E, będąca inhibitorem wolnych rodników, hamuje proces utleniania błon komórkowych, nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz ceramidów. Zazwyczaj dostarczane są one organizmowi za pośrednictwem pożywienia. Przeważnie wiążą się one z enzymami wiązaniami wodorowymi, jonowymi (choć nie tylko), mającymi słaby charakter. Istnieje jednak grupa enzymów, która związana jest z enzymami wiązaniami kowalencyjnymi, mającymi trwały charakter. Wiązanie następuje tu z częścią białkową enzymu, nazywaną apoenzymem [14].

Aby doszło do związania substratu oraz odpowiedniego dla niego enzymu w centrum aktywnym enzymu, umożliwiające je oddziaływania (wiązania) muszą mieć odpowiednią moc. Zbyt mocne związanie substratu skutkuje trwałą blokadą centrum, w efekcie czego po zakończeniu danej reakcji uniemożliwione zostaje zajście kolejnych procesów katalitycznych. Szybkość danej reakcji zależy nie tylko od rodzaju i siły wiązania, ale też od kilku innych czynników: stałej szybkości reakcji, wpływu temperatury (jej wzrost przyspiesza przebieg reakcji) oraz energii aktywacji procesu (koniecznej do pokonania bariery energetycznej uniemożliwiającej zerwanie istniejących wiązań chemicznych, utrudniających zajście danej reakcji), profilu energetycznego reakcji oraz energii stanu przejściowego (im jest ona niższa, tym reakcja przebiega szybciej) [15].

Zastosowanie enzymu może przyspieszyć reakcję nawet milionkrotnie. Aktywność enzymów ulega zmianie w zależności od aktualnych potrzeb komórki, które są różne w zależności od stanu organizmu lub czynników środowiskowych (zmiany jakościowe), zmieniać się również może ilościowa wartość konieczna do zajścia określonej reakcji.

Fitohormony

Ogólnym zadaniem wszelkiego typu hormonów, zarówno zwierzęcych, jak i roślinnych, jest regulacja przemiany materii zachodząca podczas wielu współzależnych i równolegle przebiegających reakcji chemicznych w poszczególnych organach i tkankach organizmu. Wytworzenie się hormonów związane jest z wyodrębnianiem się w organizmach żywych organów i tkanek wykazujących skoordynowane działania. Hormony roślinne, zwane też fitohormonami, regulują wiele procesów biochemicznych [19], między innymi syntezę białek, podział i różnicowanie się komórek, występowanie ukierunkowanych ruchów (tropizmów) roślin. Strukturalnie hormony są drobnocząsteczkowymi substancjami organicznymi, syntetyzowanymi w małych ilościach, lecz o dużej aktywności fizjologicznej. Pełnią rolę sygnałów chemicznych przekazujących odpowiednie informacje między komórkami. W zależności od stężenia, w jakim występują i działają, mogą pełnić funkcje katalizatorów lub inhibitorów („spowalniaczy”) określonych procesów.

Hormony roślinne uaktywniają swe działanie pod wpływem stresorów, czyli czynników pochodzących ze środowiska, zaburzających funkcje komórki oraz jej strukturę, w skrajnych przypadkach prowadzące do śmierci komórki. Na skutek oddziaływania stresora następuje w komórce zakłócenie gospodarki jonowej oraz bilansu energii. W efekcie zmianie ulega homeostaza wapniowa w cytozolu. Zachwianiu ulega również równowaga procesów wytwarzania reaktywnych form tlenu i ich usuwania. Skutkiem tego jest zmiana struktury i stanu fizycznego błony komórkowej, objawiająca się jej usztywnieniem oraz uszkodzeniami (oksydacyjnymi) białek. Proces ten nazywa się peroksydacją lipidów.

W odpowiedzi na stres komórka dostosowuje się do warunków stresowych. Długotrwały stan dostosowywania prowadzić może do wyczerpania komórki oraz przedwczesnej jej śmierci. Na skutek nadwrażliwości może również nastąpić lokalne zamieranie komórek wokół miejsca zakażonego patogenem.

Po ustąpieniu stresu następuje regeneracja uszkodzonych części lub przywrócenie funkcji komórki. W kilka godzin po zakażeniu w komórkach rozpoczyna się aktywacja systemu odpornościowego SAR (Systemic Acquaired Resistance), którego działanie skierowane jest nie tylko przeciw jednemu, określonemu patogenowi, stanowiącemu źródło zakażenia, lecz przeciw wielu grupom wykrytych patogenów. Właściwy hormon wiąże się ze specyficznym receptorem białkowym, skutkiem czego w błonie komórkowej następuje aktywowanie białka stymulującego produkcję cząsteczki sygnałowej, którą często są jony wapnia. Na skutek wzrostu ich stężenia dochodzi do różnorodnych procesów chemicznych wpływających na funkcję komórki, między innymi do interakcji z białkami. Jednym z efektów takich interakcji jest aktywacja/inaktywacja niektórych enzymów, np. kinaz. Enzymy katalizują fosforylacje specyficznych białek, które zmieniają metabolizm komórki, np. stopień przepuszczalności błon.

Hormony roślinne klasyfikuje się zasadniczo w pięć głównych grup: auksyny, gibereliny, cytokininy, etylen oraz inhibitory wzrostu. Niektóre z fitohormonów są podobne pod względem budowy i działania do hormonów ludzkich. Podobieństwo budowy przestrzennej obu grup sprawia, że łączą się one z receptorami znajdującymi się w skórze człowieka, naśladując ich działanie w tkankach. W odróżnieniu od hormonów ludzkich hormony roślinne cechuje szerokie spektrum działania. Rodzaj i efekty, jakie wywołują, zależą od stężenia fitohormonu, współdziałania z innymi fitohormonami, enzymami i witaminami. Wpływ na efekty ma również komórka, z którą hormon reaguje, jej wiek, funkcje, jakie pełni, oraz lokalizacja w tkance. Fitohormony charakteryzują się również bardzo silnymi właściwości antyoksydacyjnymi, między innymi z racji współdziałania z enzymami działającymi antyoksydacyjnie. Redukują wolne rodniki, hamują mutacje komórkowe, działają przeciwnowotworowo. Dzięki temu zapobiegają utlenianiu i uszkodzeniu błon komórkowych, spowalniają działanie enzymów rozkładających włókna podporowe skóry właściwej. W preparatach kosmetycznych fitohormony łączą się na zasadzie synergii z czynnikami silnie i długotrwale nawilżającymi, odżywczymi i regenerującymi skórę, do których – oprócz omówionych w artykule substancji – należą również białka i cukry.

Niezbędnym dla zdrowia człowieka prekursorem naturalnych hormonów płciowych jest dehydroepiandrosteron (DHEA). Wytwarzany z cholesterolu w nadnerczach, wiąże się z kwasem siarkowym, a następnie z białkami krwi. Warunkuje on prawidłowy przebieg wielu procesów biochemicznych. Jednak jego zastosowanie w kosmetyce – podobnie jak stosowanie niegdyś hormonów w kremach – może powodować działanie uboczne w stosunku do całego organizmu. Alternatywą dla DHEA okazała się substancja roślinna o nazwie diosgenina, wykazująca strukturalne podobieństwo do zwierzęcego DHEA. Jest to sterydowy hormon roślinny, składnik ekstraktu z korzeni dzikiego yamu (Wild Yam), który w organizmie jest w stanie przekształcić się do dehydroepiandrosteronu.

Przebieg zabiegu

Podczas wykonywania zabiegu peelingu ziołowego nie stosuje się substancji ściernych używanych w trakcie wykonywania pozostałych rodzajów peelingu. Aktywizacja reakcji złuszczania (będącej celem peelingu) stanowi efekt współdziałania związków chemicznych tworzonych przez enzymy, hormony oraz witaminy i minerały pochodzenia roślinnego. Zabieg peelingu ziołowego rozpoczyna się od wykonania masażu skóry w celu uzyskania jej przekrwienia. W tym wypadku celem masażu nie jest ścieranie naskórka, lecz przygotowanie go na pobranie substancji aktywnych zawartych w mieszance ziołowej. Głębokość przenikania substancji czynnych z mieszanki ziół do skóry poddanej zabiegowi zależy od czasu oraz nacisku masażu na twarz lub daną część ciała. Odpowiednio długi czas pozwala na dotarcie substancji aktywnych zawartych w mieszance do głębszych warstw skóry. Przez 48 godzin od zakończenia zabiegu do kolejnych warstw skóry uwalniane są stopniowo omówione powyżej substancje czynne (witaminy, enzymy, hormony ziołowe, również sole mineralne). Na skutek ich uaktywnienia w organizmie w ciągu dwóch do trzech dni od zabiegu górna warstwa skóry zaczyna się złuszczać, co pozwala na lepsze ukrwienie, a zarazem pobudza tworzenie nowych komórek oraz kolagenu. Zewnętrznym, wizualnym efektem tego procesu jest zauważalne wyrównanie kolorytu, zwężenie porów, usunięcie powierzchownych przebarwień, czyli regeneracja naskórka. Osobie poddającej się zabiegowi podaje się odpowiednie preparaty dobrane stosownie do jej skóry, aby mogła stosować je w domu, aż do czasu powtórzenia zabiegu uzupełniającego. Około 4-5 dnia po zabiegu głównym przeprowadza się zabieg uzupełniający, mający na celu usunięcie resztek naskórka.

Wskazania do stosowania peelingu ziołowego

Wskazaniami do zastosowania peelingu ziołowego są następujące schorzenia skóry:

• niedostateczne ukrwienie skóry, ziemista skóra;
• skóra zanieczyszczona, łojotokowa, ze skłonnością do zaskórników, z rozszerzonymi porami;
• trądzik pospolity;
• blizny spowodowane przez trądzik, oparzenia;
• skóra skłonna do zanieczyszczeń, torbieli łojowych;
• nadmierne zrogowacenia okołomieszkowe;
• skóra skłonna do wcześniejszego starzenia się, ze zwiotczałymi konturami twarzy;
• skóra zniszczona przez słońce: atrofia, elastora;
• profilaktyka przeciwstarzeniowa;
• niektóre postaci przebarwień skóry;
• starzenie się dłoni;
• cellulit i rozstępy;
• zwiotczała skóra ciała (partie brzucha, ramiona, uda, pośladk i).

Podsumowanie

Wiele surowców roślinnych w kosmetologii jest używanych podobnie jak w lecznictwie (z dobrymi zresztą wynikami) – bez całkowitego rozeznania i dokładnego wskazania działających substancji czynnych stosowanych roślin. Ich działanie lecznicze, obserwowane empirycznie w kosmetologii (klinicznie w lecznictwie), nadal wymaga wyjaśnienia i ścisłych badań farmakologicznych. Niemniej jednak wiedza o roślinnych składnikach czynnych posuwa się stale naprzód.

Efektywne stosowanie peelingu ziołowego, czyli uzyskanie wszystkich oczekiwanych (i możliwych) rezultatów, wiąże się z umiejętną regulacją procesów biochemicznych inicjowanych przez substancje czynne danej mieszanki ziołowej. Ważna jest więc znajomość zależności biochemicznych, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi substancjami czynnymi stosowanej rośliny, oraz mechanizmów przebiegu reakcji, jakie z ich udziałem zachodzą. Rozumienie zasad przebiegu procesów katalizy lub inhibicji jest szczególnie ważne, ponieważ substancje biologicznie czynne, omówione powyżej, mogą wykazywać różny typ aktywności biologicznej, w zależności od rodzaju i warunków środowiska, w jakim przebiegają. W wyniku tego działanie lecznicze niektórych surowców roślinnych w danych warunkach może być wyrazem synergizmu, czyli sumowania się działania różnych typów składników czynnych, lub antagonizmu — gdy działanie poszczególnych składników jest przeciwstawne.

Jako że omówione powyżej roślinne substancje czynne są wtórnymi wytworami wyspecjalizowanej przemiany materii (nie można im przypisać podstawowej funkcji w życiu rośliny), znajomość opisanych procesów biochemicznych jest ważna przy komponowaniu mieszanki ziołowej do peelingu, podobnie jak rozpoznanie stanu skóry pacjenta oraz znajomość techniki wykonania zabiegu. Wiedza na temat sposobów kontrolowania głębokości działania peelingu ziołowego uzyskiwana jest w drodze szkolenia warsztatowego, stanowiącego niezbędną podstawę wprowadzającą w dziedzinę praktykowania profesjonalnych peelingów ziołowych.

Źródło:

Kosmetologia Estetyczna / 4 / 2013 / vol. 2