Prawidłowa pielęgnacja skóry dojrzałej powinna opierać się na kilku zasadach i charakteryzować się systematycz-nością (rys. 1). Podstawowy element pielęgnacji to, podob-nie jak przy wszystkich innych typach cery – nawilżanie. Skóra potrzebuje kremów, które będą zapobiegać transepidermalnej ucieczce wody, jak i dostarczać sub-stancji wiążących wodę w naskórku. Ważna jest stymu-lacja komórek skóry do zwiększonej produkcji kolagenu i elastyny, zarówno poprzez dostarczanie witamin, fitoestrogenów, peptydów oraz szeregu innych składników z kosmetyków, jak i przez mechaniczne czy chemiczne złuszczanie naskórka za pomocą peelingów. Starzejąca się skóra traci swą naturalną warstwę hydrolipidową, przez co jest jeszcze bardziej narażona na utratę wody. Składni-ki filmotwórcze zawarte w kremach, jak oleje mineralne, wazelina, oleje roślinne, emolienty zapobiegają utracie wody [1]. Dla skóry dojrzałej poleca się kremy tłuste, inten-sywnie regenerujące i odżywiające, redukujące suchość skóry i pozostawiające ochronną powłokę. Substancje napinające, zdolne do wiązania wody: kwas hialuronowy, gliceryna, ksylitol, sprawdzą się jako remedium na drobne zmarszczki. Ważnym aspektem pielęgnacji jest uzupełnianie składników mineralnych, np. wapnia. Wapń odgrywa ważną rolę w zapewnieniu integralności skó-ry, wpływa na proces różnicowania keratynocytów, za-pewnia prawidłową syntezę lipidów naskórka. Ważnym aspektem pielęgnacji skóry, o którym należy pamiętać jest ochrona przed działaniem wolnych rodników. Wolne rodniki, powstające w wyniku metabolizmu tlenowego komórek, uszkadzają DNA (deoxyribonucleic acid) komórek, uaktywniają metaloproteinazy odpowiedzialne za degradację kolagenu, powodują peroksydację lipidów [2, 3]. Należy używać kremów zawierających antyoksydanty, do których należą m.in. witaminy C, E, B5, nikotynamid, kwas liponowy, flawonoidy, np. genisteina [2].
Fizjologia starzenia
Wyróżnia się trzy typy starzenia w obrębie skóry:
- wewnątrzpochodne, związane z upływem lat i menopauzą,
- zewnątrzpochodne, będące efektem głównie szkodliwego
- wpływem promieniowania UV oraz
- starzenie mimiczne, miostarzenie [4, 5].
Cechy typowe dla starzejącej się skóry to: pogłębia-jące się zmarszczki, ścieńczenie naskórka związane z atrofią warstwy kolczystej i ziarnistej skóry, spadek elastyczności, opadanie owalu twarzy wywołane za-burzeniami w obrębie struktury włókien kolagenu i elastyny, redukcja zawartości podściółki tłuszczowej, postępująca suchość skóry.
Suchość dojrzałej skóry wynika ze ścieńczenia fil-mu hydrolipidowego, niedoboru glikozaminoglikanów (w tym kwasu hialuronowego) oraz zmniejszonej synte-zy lipidów warstwy rogowej [2]. Skóra starzejąca się jest poszarzała i pozbawiona blasku, a przyczynia się do tego stanu spowolnione oddzielanie się martwych komórek w obrębie warstwy rogowej i jej stopniowe pogrubianie się, w porównaniu z pozostałymi warstwami skóry. Na skutek glikacji białek skóra stopniowo przybiera żółtawy odcień. Spada synteza włókien kolagenowych głównie typu III i I, a włókna powstające są twarde, sztywne i nierównomiernie rozmieszczone [5]. Zmarszczki są następ-stwem degradacji włókien kolagenu i elastyny, spadku napięcia oraz powtarzających się stale ruchów mięśni mimicznych, prowadzących do skurczania i rozkurcza-nia się skóry właściwej [5]. Zmarszczki mimiczne, utrwalające się stopniowo oznaki ekspresji twarzy, przechodzą w zmarszczki statyczne. Badania przeprowadzone przez Uniwersytet w Fukui, na grupie 102 Japonek w wieku 25-56 lat, wykazały, że szczególne zmiany w obrębie zmarszczek twarzy zachodzą około 33. r.ż. [4]. Zmiany związane z procesem starzenia się skóry są szczególnie widoczne wokół oczu, a także w okolicy ust. Skóra wokół oczu traci sprężystość, staje się wiotka, pojawiają się nie-estetyczne „worki” pod oczami powodowane obrzękiem, zależne od stężenia hemoglobiny we krwi i zwiększonej ilości melaniny [4]. Skóra wokół ust natomiast wykazuje szczególną tendencję do utraty wody, coraz cieńsza i suchsza pokrywa się siateczką drobnych zmarszczek [4].
Starzenie się organizmu to proces bardzo indywidualny. Starzenie się skóry rozpoczyna się już około 25.-30. r.ż. w sposób prawie niewidoczny.
Istnieje kilka hipotez dotyczących mechanizmów starzenia się organizmu [3]:
- teoria genowa – szybkość i charakter starzenia się są zależne od genów zawartych w DNA jądrzastych komórek skóry),
- teoria ograniczonej liczby podziałów komórki – spadek aktywności telomerazy następujący wraz z wiekiem,
- błonowa - wzrost ilości lipidów, a spadek ilości wody w błonie komórkowej, skutkujący upośledzeniem transportu substancji przez błonę komórkową,
- mitochondrialna – zmniejszenie wytwarzania cząsteczek ATP (adenozynotrifosforanu), biorących udział w procesach energetycznych),
- teoria zaburzeń białkowych – malejąca wraz z wie-kiem zdolność do syntezy białek [3].
Promieniowanie UV:
Jeden z podziałów promieniowania ultrafioletowego opie-ra się na długości fali: UVA (400-315 nm), UVB (315-280 nm) i UVC (280-100 nm). Na fotostarzenie się skóry od-powiada w główniej mierze promieniowanie UVA, wy-korzystywane w przemyśle solaryjnym ze względu na możliwość wywoływania opalenizny, bez ryzyka zaczer-wienienia skóry [7]. Początkowo sądzono, że starzenie związane z upływem czasu i starzenie wywołane dzia-łaniem UV mają to samo podłoże, ostatnio przyjmuje się jednak, że są to dwa różne zjawiska o odrębnych cechach widocznych w obrazie klinicznym i na poziomie komór-kowym [7]. Pod wpływem słońca zwiększa się ilość wol-nych rodników, prowadzących do degradacji białek skóry [8]. Do typowych cech skóry narażonej na photoaging należą m.in. suchość, szorstkość, zmniejszenie grubości naskórka, spadek elastyczności, degradacja włókien ko-lagenowych w skórze właściwej, elastoza, zmiany przed-nowotworowe [7]. Do podstawowych sposobów ochrony skóry przed zgubnym wpływem promieniowania UV należy stosowanie kosmetyków z filtrem UV oraz przyj-mowanie wraz z dietą przeciwutleniaczy.
Witamina A
Do najczęściej wymienianych składników produk-tów pielęgnujących dla cery dojrzałej należy witami-na A. W kosmetykach stosowna głównie w postaci retinolu, retinylu czy estrów retinylu – propionianu i palmitynianu [2]. Retinol normalizuje proces rogo-wacenia naskórka, stymuluje różnicowanie keratynocytów, wytwarzanie nowych włókien kolagenowych, glikozaminoglikanów, hamuje aktywność enzymów degradujących kolagen i elastynę [2]. Mimo licznych zalet i potwierdzonej skuteczności działania, retinol stosowany w kosmetykach charakteryzuje się kilkoma niedogodnościami, m.in. jest niestabilny, wrażliwy na wpływ temperatury i światła słonecznego, a tak-że wykazuje działanie drażniące i powoduje wzrost wrażliwości skóry na promieniowanie UV. Koncerny zajmujące się wdrażaniem nowych składników aktyw-nych dla przemysłu kosmetycznego opracowały nowe związki wykazujące działanie podobne do retinolu, jednak w przeciwieństwie do niego niewywołujące podrażnień. Do takich innowacyjnych surowców na-leży np. opracowany przez firmę MERCK syntetyczny flawonoid o strukturze identycznej do flawonoidów występujących naturalnie w rabarbarze himalajskim i tawlinie jarzębolistnej [9]. Hydroxypinacolone Retino-ate – substancja o nazwie wg INCI (International No-menclature of Cosmetic Ingredients), opracowana przez koncern Grant Industries, to ester kwasu all-trans retinowego. Związek zastosowany w kosmetykach przywraca skórze elastyczność, objętość i prawidłowe nawilżenie, dzięki czemu zmarszczki stają się mniej wi-doczne, redukuje przebarwienia i niedoskonałości skóry. Testy przeprowadzone przez firmę Grant Industries również wskazują na mniejszy potencjał drażniący związku w porównaniu z tradycyjnie stosowanym re-tinolem [10]. Bakuchiol, badany przez Sytheon Ltd., jest fenolem należącym do pochodnych terpenów, wystę-pującym w naturze m.in. w nasionach i liściach rośliny Psoralea corylifolia. Wprawdzie jego budowa chemiczna nie przypomina struktury retinoidów, jednak związek wykazuje podobne do nich właściwości [11].
Peptydy, czynniki wzrostu
Peptydy aktywujące komórki skóry do produkcji białek podporowych to obecnie popularny składnik kremów przeciwzmarszczkowych [2]. Peptydy biomimetyczne to związki otrzymywane na drodze syntezy chemicz-nej, naśladujące naturalne związki kierujące procesami metabolicznymi, występujące w organizmie [12]. Do-starczane wraz z kosmetykami peptydy są dla skóry właściwej sygnałem do produkcji nowych cząsteczek kolagenu, niezbędnego do utrzymania optymalnej elastyczności i jędrności skóry [2]. Ze względu na mechanizm działania peptydy dzieli się na: rozkurczające, transportujące i sygnałowe. Peptydy rozkurczające stanowią bezpieczniejszą alternatywę dla toksyny botulinowej i działają na podobnej do niej zasadzie blokują przepływ impulsów wywołujących skurcz mięśni. Do tej grupy peptydów należą Argirelina czy Syn-ake, popularne w kremach anti-aging [13]. Pepty-dy transportujące tworzą kompleksy z jonami miedzi, który jest ważnym czynnikiem w wielu procesach enzymatycznych, prowadzących do neutralizacji wol-nych rodników, oraz syntezy kolagenu, transportując jony miedzi do wewnętrznych warstw skóry. Peptydy sygnałowe stymulują procesy syntezy włókien kolagenowych oraz wzrostu fibroblastów [13].
Czynniki wzrostu, wydzielane przez wybrane rodzaje komórek, pełnią funkcję przekaźników mię-dzykomórkowych, uczestniczą w procesach podziału i wzrostu komórek, wytwarzania i dystrybucji kolage-nu. W medycynie estetycznej zastosowanie znalazły dwa rodzaje czynników wzrostu: produkowane w ściśle kontrolowanych warunkach przez systemy bakteryjne, oraz te pozyskiwane z osocza bogatopłytkowego [12]. Osocze bogatopłytkowe, będące koncentratem płytek krwi, uzyskuje się poprzez odwirowanie krwi pacjen-ta pobranej próżniowo za pomocą specjalnego aparatu. Płytki krwi zawierają ponad 30 czynników wzrostu, które stymulują procesy regeneracyjne organizmu [12]. Iniekcje z wykorzystaniem osocza bogatopłytkowego pacjenta stosowane w medycynie estetycznej mają na celu regenerację starzejących się komórek skóry oraz stymulację fibroblastów do produkcji nowej tkanki [12].
Wybrane zabiegi
Gabinety medycyny estetycznej, dermatologiczne oraz kosmetyczne oferują szereg zabiegów, mających na celu przywrócenie starzejącej się skórze młodego wyglądu oraz złagodzenie widocznych oznak upływającego czasu.
Pellingi
Zadaniem peelingu jest złuszczanie, czyli usuwanie powierzchniowych warstw naskórka, co skutkuje pobudzeniem procesów regeneracyjnych, stymulacją produkcji kolagenu, elastyny i mukopolisacharydów, poprawą elastyczności, i stopnia nawilżenia skóry. Pe-elingi zalecane są w profilaktyce starzenia się skóry, a także m.in. w terapii zaburzeń pigmentacji. Mechanizm działania peelingów chemicznych polega na osła-bieniu połączeń jonowych pomiędzy keratynocytami, prowadzącym do stopniowego odrywania się górnej warstwy rogowej naskórka [14]. W wyniku zabiegu na-stępuje regulacja procesu rogowacenia, na powierzchni skóry pozostaje mniej martwych komórek, przez co skóra wygląda na gładszą. związkami powszechnie wykorzystywanymi w tego typu zabiegach są: kwas migdałowy, kwas pirogronowy, mieszanka kwasów: retinowego, azelainowego, kojowego, fitowego, okre-ślana jako Yellow Peel czy też kwas trójchlorooctowy [14]. Efekty stosowania peelingów chemicznych to: eli-minacja drobnych zmarszczek, stymulacja fibroblastów i aktywacja syntezy glikozaminoglikanów.
Substancje wypełniające
Popularną metodą niwelowania zmarszczek mimicz-nych, bruzd czy uwypuklania ust i okolic jarzmowych jest stosowanie wypełniaczy. Wypełniacze tkankowe to grupa substancji z powodzeniem wykorzystywa-nych do wypełniania ubytków i modelowania konturów twarzy [5].
- Hydroksyapatyt wapnia – wypełniacz tkankowy, mający zdolność pobudzania rozrostu tkanki łącznej. Związek wywołuje natychmiastową korekcję powierzchni skóry, a także pobudza produkcję kolagenu, dając efekt poprawy jędrności i wypełnienia zmarsz-czek. Mikrocząsteczki hydroksyapatytu wapnia tworzą w obrębie tkanki rodzaj „stelażu”, wokół którego odbywa się produkcja nowych włókien kolagenu. Wskazaniem do stosowania substancji są: wypełnienie fałdów skóry twarzy, blizn, redukcja bruzd nosowowargowych, związek znalazł też zastosowanie w zabiegach odmładzających dłonie [5]. Ze względu na dużą biozgodność preparatu nie ma potrzeby wy-konywania testów skórnych, przeciwwskazaniem do wykonania zabiegu są: zaburzenia krzepnięcia, choroby infekcyjne skóry, blizny przyrosłe [5].
- Kwas L-polimlekowy – syntetyczny polimer kwasu mlekowego, w medycynie estetycznej stosowany jest od ponad 10 lat jako wypełniacz zmarszczek. Kwas L-polimlekowy drażni i jednocześnie stymuluje fi-broblasty do wytwarzania kolagenu, jego działanie bazuje na mechanizmie odpowiedzi organizmu na ciało obce [5]. Zabiegi z jego wykorzystaniem mają za zadanie przywrócenie objętości zapadniętej skóry, korektę zmarszczek i bruzd, poprawę gęstości i elastyczności skóry [5].
- Kwas hialuronowy. Redukcja zmarszczek, uzupełnianie ubytków tkanki podskórnej, powiększanie ust, modelowanie ich konturu, wypełnianie bruzd noso-wo-wargowych i szereg innych problemów są wska-zaniami do zastosowania kwasu hialuronowego [5]. Preparat podany pod postacią elastycznego żelu wywołuje wypłycenie zmarszczek i bruzd, a dodatkowo sam kwas hialuronowy sprzyja prawidłowemu nawilżeniu i procesom regeneracyjnym skóry. Preparat wchłania się w ciągu 9-12 miesięcy [5].
Nici
Pozbawionej jędrności i opadniętej skórze można nadać młodszy wygląd za pomocą nici modelujących. Ich głównym zadaniem jest podniesienie i usztywnienie skóry oraz utrzymanie jej we właściwej pozycji. Wybór rodzaju nici jest bardzo szeroki. Nici wykonane ze złota 24-karatowej próby i średnicy 0,10 mm, podane pod skórę właściwą, tworzą rusztowanie dla wiotczejących mięśni, zwiększają napięcie i przywracają skórze gładkość. Ponadto złoto wspomaga tworzenie nowych naczyń krwionośnych, co przyczynia się do lepszego odżywienia skóry [5]. Nici liftingujące polidioksanowe (PDO) wykonane ze znanego w medycynie od 20 lat polidioksanonu, zaimplementowane do skóry mechanicznie napinają skórę, wygładzają zmarszczki, a rozpuszczając się, stymulują fibroblasty do produkcji kolagenu i elastyny. Efekt zabiegu utrzymuje się około 2 lat. Nici sprawdzają się nie tylko w odmładzaniu twarzy, ale także korekcji zmarszczek szyi, rozstępów, redukcji zwiotczałej skóry po porodach.
Suplementy
Sprzymierzeńcami w walce o piękną i młodą skórę są składniki mineralne: żelazo, wapń, cynk, selen. Warto wspomnieć o roli krzemu, który bierze udział w biosyntezie kolagenu. Zmniejszające się wraz z wiekiem stężenie krzemu w organizmie przyczynia się do siwienia włosów i kruchości paznokci [15]. Źródłem tego pierwiastka są m.in. odwary ze skrzypu polnego czy pokrzywy, ziarna zbóż. By zapobiegać suchości skóry, warto zadbać o pra-widłową ilość kwasów omega-3 i -6, zawartych w rybach, tranie, olejach roślinnych m.in.: słonecznikowym, wie-siołkowym i kukurydzianym, żółtku jaja czy nasionach soi. Prawidłowe proporcje podaży kwasów omega-3 i -6, wyliczone na podstawie ich właściwości biologicznych, wynoszą: omega-6:omega-3 jak 4-5:1 [16].
Również witaminy odgrywają dużą rolę w profilaktyce przeciwstarzeniowej. Witamina A odpowiada m.in. za regulację wzrostu komórek naskórka oraz wpływa pozytywnie na regenerację skóry. Witamina E chroni warstwę tłuszczową naskórka, wspomaga leczenie następstw działania promieniowania UV, nawilża, wy-gładza, w połączeniu z witaminą C stanowi przeciw-utleniacz. Witamina E wykazuje zdolność usuwania rodników hydroksylowych, witamina C natomiast odpowiada za regenerację powstającej we wspomnianym procesie rodnikowej formy witaminy E do formy wyj-ściowej. Dwie cząsteczki witaminy E w reakcji z jedną cząsteczką witaminy C dają kwas dehydroaskorbowy oraz jednocześnie następuje regeneracja witaminy E [17]. Filarem naszej pielęgnacyjnej diety powinna być woda, spadek ilości płynów ustrojowych wywołuje nie tylko uczucie pragnienia, ale także odwodnienie skóry.
Przebarwienia
Przebarwienia skóry, mające różne pochodzenie: hor-monalne, polekowe, pozapalne, czy też spowodowane nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV, są na-stępstwem gromadzenia się nadmiernych ilości melaniny w różnych warstwach skóry [2]. Mechanizm działania najczęściej wykorzystywanych w kosmetyce środków rozja-śniających, takich jak: arbutyna, kwas kojowy, kwas gliko-lowy, azelainowy, fitowy, witamina C i jej pochodne, polega na hamowaniu aktywności tyrozynazy [18]. Tyrozynaza jest enzymem o zasadniczym znaczeniu w procesie melanogenezy. Tyrozynaza katalizuje reakcje przekształcania aminokwasu tyrozyny w dwuhydroksyfenyloalaninę (DOPA), a następnie w DOPA-chinon, kolejne reakcje prowadzą do przekształcenia DOPA w eumelaninę i feomela-ninę [18]. Plamy starcze, pojawiają się na dłoniach, twarzy czy dekolcie i związane są z zaburzeniami pracy melanocytów następującymi wraz z wiekiem, a także wieloletnią ekspozycją ciała na promieniowanie słoneczne [19].
Starzenie się włosów
Procesy starzenia obejmują nie tylko skórę, ale i włosy. Do objawów starzenia się włosów zalicza się oprócz wywoływanej zmianami pigmentacyjnymi siwej barwy, spadek liczby i gęstości mieszków włosowych, spo-wolnienie wzrostu i zwiększenie liczby włosów w fazie telogenowej [20]. Zarówno w pielęgnacji skóry, jak i włosów skuteczne okazują się przeciwutleniacze, problem tkwi w sposobie ich podania do organizmu, szampony stosowane miejscowo nie spełnią się w roli nośników ze względu na krótki czas kontaktu ze skórą [20]. Skutecz-ną metodą dostarczania składników odżywczych pobu-dzających mieszki włosowe jest mezoterapia igłowa [21]. Mechnika bazuje w dużej mierze na pozytywnym efekcie samego nakłucia skóry igłą, nakłucie jest bowiem impul-sem wywołującym rozszerzenie naczyń krwionośnych i przekrwienie skóry. Inne zabiegi, sprzyjające poprawie przenikania składników poprzez skórę głowy, to m.in.: peelingi enzymatyczne, wcieranie odpowiednich preparatów w skórę głowy, drenaż limfatyczny [21].
Podsumowanie
Starzenie się skóry jest procesem nieuniknionym, acz-kolwiek zaawansowane technologicznie zabiegi me-dycyny estetycznej oraz coraz bardziej innowacyjne kosmetyki mogą pomóc skutecznie zmniejszać widocz-ność oznak upływającego czasu. Należy pamiętać, że stan naszej skóry odzwierciedla stan naszego zdrowia, dlatego podstawą pielęgnacji przeciwstarzeniowej po-winna być prawidłowo zbilansowana dieta, odpowied-nia dawka ruchu, wypoczynku oraz minimalizowanie wpływu stresu na organizm, określane coraz częściej jednym pojęciem healthy aging [22].
Literatura
1. R. Kranc: Starzenie się skóry, cz. I. Metody zapobiegania oraz pielęgnacja skóry dojrzałej, Cabines, 70, 2015, 64-72.
2. D. Wojnowska: Kosmeceutyki w pielęgnacji skóry kobiet w okresie menopauzalnym, Przegląd Menopauzalny, 4, 2011, 338-342.
3. B. Zegarska, M. Woźniak: Przyczyny wewnątrzpochodnego starzenia się skóry, Gerontologia Polska, 4, 2006, 153-159.
4. P. Wasilewski, M. Jabłońska: Dlaczego skóra twarzy się starzeje i jak można temu przeciwdziałać, SÖFW-Journal, wydanie polskie, 5, 2012, 28-33.
5. A. Przylipiak: Podstawy medycyny estetycznej. Podręcznik dla studentów kosmetologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, Białystok 2014.
6. K. Dąbrowska, Ł. Pyzioł, M. Pawlak: Inflammaging – wyzwanie anty-aging, Chemia i Biznes. Rynek Kosmetyczny i Chemii Gospodarczej, 1(4), 2014, 48-50.
7. R. Kranc: UV up to date, czyli co każdy na temat promieniowania słonecznego wiedzieć powinien, Cabines, 64, 2014, 33-43.
8. J. Czuwara-Ładykowska: Co to jest fotostarzenie?, Ekspert Anti-Aging, 5, 2006.
9. Materiały firmy MERCK: http://www.merck-performance-materials.com/en/cosmetics/ronacare/ronacare_luremin/ronacare_luremin.html (data dostępu: 18.12.2015).
10. Materiały firmy Grant Industries: http://www.grantinc.com/cosmetics/active_series/granactive_retinoid.php (data dostępu: 18.12.2015).
11. Materiały firmy Sytheon Ltd.: http://sytheon.demowebapps.com/wp-content/uploads/2012/10/Sytenol-A_Anti-acne-publication.pdf (data dostępu: 18.12.2015).
12. A. Kępa: Peptydy biomimetyczne i czynniki wzrostu w kosmetologii i medycynie estetycznej, Kosmetologia Estetyczna, 2, 2013, 105-111.
13. M. Kukowska, K. Dzierzbicka: Terapeutyczna działanie peptydów stosowanych w preparatach kosmetycznych na starzejącą się skórę, Wiadomości Chemiczne, 7-8(64), 2010, 630-643.
14. Ł. Rdzanek: Peelingi – zastosowanie, możliwości, zagrożenia, cz. 1 – peelingi chemiczne, Kosmetologia Estetyczna, 3, 2013, 179-184.
15. H. Bojarowicz, P. Dźwigulska: Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie, Hygeia Public Health, 47(4), 2012, 433-441.
16. E. Materac, Z. Marczyński, K.H. Bodek: Rola kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka, BRO MAT. CHEM. TO KSYKOL., 2, 2013, 225-233.
17. M. Molski: Chemia piękna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, 249-264, 218-219.
18. K. Bazela: Dermokosmetyki do pielęgnacji skóry z przebarwieniami – ocena skuteczności działania, Dermatologia Estetyczna, 5, 2010, 320-326.
19. D. Prandecka, E. Kaniowska: Przebarwienia skóry dlaczego powstają?, Ekspert Anti-Aging, 5, 2006.
20. R.J. Dorin: Zapobieganie procesom starzenia się włosów, Chemia i Biznes. Rynek Kosmetyczny i Chemii Gospodarczej, 2, 2014, 50-52.
21. P. Styczeń: Włosom na ratunek, Art of Beauty, 2, 2015, 32-39.
22. M. Mieloszyk-Pawelec: Nowy trend w branży beauty: Health Aging, LNE, 4, 2015, 30-32.
Źródło: http://kosmetologiaestetyczna.com/
