Rak piersi jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet w Polsce. Zgodnie ze statystykami Krajowego Rejestru Nowotworów w 2012 roku na raka piersi zachorowało 16299 kobiet (współczynnik surowy zachorowalności 82/100 000, standaryzowany współczynnik zachorowalności 51/100 000). Obecnie nie ma skutecznej metody zapobiegania zachorowaniu na raka piersi. W XXI wieku nadal najskuteczniejszym sposobem walki z tym nowotworem pozostaje wczesne wykrycie, które decyduje o sukcesie leczenia [1, 2].
Badanie mammograficzne umożliwia wykrycie raka piersi jeszcze zanim ujawni się klinicznie, co zwiększa szanse na całkowite wyleczenie o około 25% [2]. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia WHO (World Health Organization), skuteczne programy badań przesiewowych w ciągu 8-10 lat obniżają umieralność kobiet z powodu raka piersi o 25-45% [3]. Zgodnie z rekomendacją Rady Europejskiej w sprawie screeningu raka (z 2 grudnia 2003 roku) screening jako element społecznej polityki zdrowotnej powinien być skierowany do kobiet w wieku 50-69 lat i oferować badania mammograficzne w odstępach 2-letnich [4]. W Polsce dotyczy to ponad 5 milionów kobiet. Jednak zgodnie z danymi Eurostat w grupie wiekowej 50-69 lat mammografię przynajmniej raz w życiu wykonało niecałe 80% Polek, co daje Polsce 10 miejsce (na analizowanych 19 krajów UE). Największy procent kobiet, które przynajmniej raz w życiu wykonały mammografię, wykazuje Francja (ponad 90%), najniższy – Rumunia (ponad 10%) [5].
Przed uruchomieniem w Polsce Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka obserwowano gwałtowny wzrost zachorowalności na raka piersi [5]. Wyniki obserwacji 5-letnich przeżyć były niezadowalające (szczególnie w porównaniu z innymi krajami Europy: Polska – 73,9%; Szwecja – 86,3%; Islandia – 93,4%) [6, 7]. Za ten stan rzeczy w opinii specjalistów odpowiadało zbyt późne wykrywanie choroby. Kilka lat po uruchomieniu populacyjnego programu nie udało się przekroczyć progu 50% objęcia Polek badaniami (zgodnie z danymi Systemu Informatycznego Monitorowania Profilaktyki SIMP na dzień 1 stycznia 2014 roku badaniami objęto 2 326 180 z 5 266 416 Polek w wieku 50-69 lat).
Według danych z 2012 roku, dotyczących wydatków na profilaktykę i zdrowie publiczne na osobę w USD PPP (Purchasing Power Parity), Polska zajmuje
przedostatnie miejsce z wydatkami na poziomie 27 USD. Dla porównania w Holandii wydatki te wynoszą 227 USD na osobę [8]. Trudno się zatem dziwić, że wskaźniki związane z czynnikami ryzyka chorób cywilizacyjnych Polski są zdecydowanie wyższe w porównaniu do krajów, które w praktyce od lat stosują zasadę, że lepiej jest zapobiegać, niż leczyć [9].
Cel pracy
Celem pracy było znalezienie przyczyny niskiej zgłaszalności Polek na profilaktyczne badania mammograficzne oraz próba odpowiedzi na pytania: dlaczego kobiety w Polsce nie zgłaszają się masowo na bezpłatne badania profilaktyczne oraz co zachęciłoby je do udziału.
Materiał i metody
Badania o charakterze kwestionariuszowym przeprowadzono w lipcu w latach 2011 i 2012, wśród kobiet na terenie województwa wielkopolskiego. W pierwszym badaniu ankietowym (B1), przeprowadzonym w 2011 roku przez studentów elektroradiologii, wzięły udział 3203 kobiety w wieku od 50 do 69 lat (do analizy zakwalifikowano 3164 kompletne ankiety). Celem badania było znalezienie odpowiedzi na pytanie o przyczyny rezygnacji Wielkopolanek z udziału w badaniu profilaktycznym oraz o sposoby promocji tego typu badań.
W założeniu warunkiem koniecznym była płeć (tylko kobiety), wiek (pomiędzy 50 a 69 lat) oraz zróżnicowanie grupy ze względu na miejsce zamieszkania (miasto Poznań, inne miasto, wieś) i wykształcenie (podstawowe i niższe, zasadnicze zawodowe, średnie z maturą, wyższe – co najmniej licencjat). Uczestniczkom zapewniono anonimowość i możliwość wycofania się w każdym momencie z wypełniania ankiety. Były także informowane o celach i zasadach badania.
W drugim badaniu ankietowym (B2), przeprowadzonym wśród pracownic Wielkopolskiego Centrum Onkologii (WCO) w lipcu 2012 roku, uwzględniono 374 respondentki. Celem badania było zbadanie wiedzy na temat wybranych programów profilaktycznych skierowanych do kobiet, opinii co do barier i korzyści związanych z uczestnictwem w tych programach.
Z założenia ankiety miały być krótkie i skupiać się na dwóch konkretnych zagadnieniach:
- wskazywać powody niepoddania się badaniu profilaktycznemu,
- podpowiadać rozwiązania, które w opinii respondentek zachęciłyby kobiety do badań.
Dodatkowo przeprowadzono przegląd literatury dotyczącej finansowania profilaktyki w Polsce w porównaniu do krajów UE.
Wyniki
Wpływ wykształcenia i miejsca zamieszkania na udział w badaniach Wśród 3164 ankietowanych Wielkopolanek aż 59% wykonało badanie mammograficzne w ciągu ostatnich 2 lat (Rys. 1). Uczestnictwo w badaniach profilaktycznych wzrasta wraz z poziomem wykształcenia. Najniższy procent uczestnictwa w programie badań profilaktycznych stwierdzono w grupie kobiet z wykształceniem niepełnym i podstawowym (42%), najwyższy (75%) wśród kobiet z wykształceniem wyższym (Rys. 3). Prawie 60% ankietowanych mieszka w miastach mniejszych niż Poznań. Na uczestnictwo w badaniach ma wpływ dostępność do programu. W 2011 roku badania profilaktyczne 
w Wielkopolsce realizowało w trybie stacjonarnym 18 świadczeniodawców, w tym 7 zlokalizowanych w Poznaniu. Najwyższy udział w badaniach stwierdzono wśród mieszkanek stolicy i innych miast Wielkopolski (Rys. 4).
Bariery i korzyści
Według definicji profesor Łuszczyńskiej „(…) bariery to przekonania kobiet, ich uczucia i myśli, które utrudniają udział w badaniu profilaktycznym. Natomiast „(…) korzyści to przekonania kobiet, ich uczucia i myśli, które sprawiają, że kobiety czują się zmotywowane, by wziąć udział w przesiewowej mammografii, zamierzają na nią pójść, decydują się na ponowne uczestnictwo w badaniu, niezależnie od przeszłych doświadczeń z mammografią chcą regularnie brać w niej udział, itd.” [10].
Bariery dotyczące uczestnictwa w badaniach profilaktycznych można podzielić na indywidualne (zależne od samych kobiet) oraz organizacyjno-strukturalne (które od kobiet zależą w mniejszym stopniu). W badaniu 1. wyodrębniono siedem barier i zaproponowano dodatkową odpowiedź ogólną, tzn. inny powód niepoddania się badaniu. W badaniu 2. ograniczono się do pytania otwartego: dlaczego część kobiet nie zgłasza się na badanie profilaktyczne? W pytaniu o korzyści w badaniu 1. zaproponowano sześć przykładów oraz poprzez osobne pytanie otwarte pozostawiono możliwość wypowiedzenia własnych opinii i przedstawienia własnych propozycji. W badaniu 2. ograniczono się do pytania otwartego: co mogłoby zachęcić kobiety do badań? O bariery zapytano te z ankietowanych Wielkopolanek, które w ciągu ostatnich 2 lat nie wykonały badania mammograficznego (n=1304).Najczęściej wskazywane były:
- brak dolegliwości w piersiach,
- strach przed badaniem,
- strach przed diagnozą „rak”,
- brak stacjonarnego ośrodka w miejscu zamieszkania ankietowanej (Rys. 5).
Zaledwie 3% ankietowanych odpowiedziało, że nie poddały się badaniu, ponieważ nie słyszały o takiej możliwości, a 5% jako barierę wskazało fakt, że nie wie, na czym polega takie badanie. 9% odpowiedzi wskazywało na inne, niewymienione wcześniej bariery. Pracownice Wielkopolskiego Centrum Onkologii zapytane o przyczyny niezgłaszania się na badania profilaktyczne zgłosiły 650 barier (niektóre ankietowane podały nawet kilka propozycji). W ich opinii najczęstszym powodem rezygnacji z uczestnictwa w programie jest:
- strach (202 odpowiedzi), głównie przed diagnozą „rak piersi”, trudami długotrwałego leczenia, zaindukowaniem raka, bolesnością samego badania czy nawet koniecznością dalszych badań;
- brak wiedzy (134 odpowiedzi). Respondentki pisały o potrzebie informowania o tym, gdzie takie badanie można wykonać, że jest ono wykonywane nieodpłatnie, bez skierowania, zaproszenia, kolejek. Sugerowały również konieczność wyjaśnień: po co takie badanie się przeprowadza, dlaczego należy je realizować i jakie kroki podjąć w przypadku wykrycia nieprawidłowości;
- brak czasu (110 odpowiedzi) na wykonanie badania, zajęcie się swoim zdrowiem.
29 odpowiedzi typu „nie badają się, bo myślą, że rak ich nie dotyczy, bo nie mają objawów choroby, dolegliwości” w połączeniu ze 134 odpowiedziami „brak wiedzy” świadczy o tym, że za mało i niewłaściwie mówi się o programie, a informacje na temat profilaktyki raka piersi wciąż są niespójne i wymagają uzupełnienia. Dla badanych Wielkopolanek największą zachętą do wykonania badania profilaktycznego byłyby imienne zaproszenia otrzymane pocztą i obowiązek uczestniczenia w takim badaniu (Rys. 6). Tylko 8% odpowiedzi wskazało, że upominki byłyby skuteczną formą zachęty do badań.
W pytaniu otwartym zapytano, co zachęciłoby kobiety do badań profilaktycznych. Swoje propozycje podało 718 ankietowanych (Tabela 1).
|
Propozycja
|
Liczba
|
[%]
|
|
Kampania w mediach, ulotki, plakaty z adresami placówek, w których można wykonać badanie, akcje promujące w małych miejscowościach, upominki, nagrody pieniężne, wycieczki albo niższe składki zdrowotne
|
180
|
23%
|
|
Łatwiejszy dostęp do mammografii, więcej ośrodków, najlepiej przy lokalnych przychodniach lub badanie podczas wizyty u ginekologa,
badania blisko miejsca zamieszkania, dowóz lub bezpłatny dojazd, mammobus i badania stacjonarne także w dni wolne od pracy
|
142
|
18%
|
|
Przymus, podwyższenie składki ubezpieczenia zdrowotnego za brak badań profilaktycznych, badanie obowiązkowe np. jako badanie okresowe, wysyłanie na badanie przez zakład pracy lub badanie w zakładzie pracy i w czasie pracy, kara za niestawienie się, podwyżka za wykonanie
lub dzień wolny, szkolenia w miejscu pracy
|
119
|
15%
|
|
Większy nacisk na profilaktykę, zwiększanie świadomości zdrowotnej, zmiany nastawienia do badań, promowanie badań poprzez akcje, pozytywne
statystyki, hasła: „wczesne wykrycie ratuje życie”, „zdrowie i długie życie z rodziną”, „samokontrola”, „zbadaj się, przecież to nic nie kosztuje,
a tak wiele znaczy”, wiedza o samym badaniu, jego celu i znaczeniu, zapewnienie o jakości sprzętu i bezpłatności oraz skuteczności badania
|
113
|
14%
|
|
Zaangażowanie w kampanię lekarzy rodzinnych, ginekologów i innych specjalistów
|
71
|
9%
|
|
Spotkania z amazonkami, uczestnictwo w badaniu koleżanki, rodziny, sąsiadki, znanych osób, obecność męża przy badaniu, zetknięcie z rakiem, rozmowa z lekarzem na temat zachorowania na nowotwory, łatwiejszy dostęp do specjalisty onkologa
|
44
|
6%
|
|
Przyjazne podejście personelu, a po badaniu możliwość wypicia kawy
|
22
|
3%
|
|
Zakres wiekowy od 30., 40., 45. do 70. r.ż., a nawet bez ograniczeń wiekowych lub częstsze badanie
|
19
|
2%
|
|
Zmiany w piersiach, troska o zdrowie lub predyspozycje genetyczne
|
18
|
2%
|
|
Gwarancja bezbolesnego badania, mniej bolesne badanie
|
16
|
2%
|
|
Przełamanie strachu przed diagnozą choroby, wyniszczającym organizm leczeniem, utratą życia
|
12
|
2%
|
|
Internetowa rejestracja, krótki okres oczekiwania na badanie, natychmiastowy wynik, badanie bez wcześniejszej rejestracji,
większa elastyczności terminów
|
11
|
1%
|
|
Zaproszenie imienne, zaproszenie telefoniczne, przypomnienie SMS-em lub e-mailem o upływającym terminie kolejnego badania
|
9
|
1%
|
|
Gwarancja opieki
|
2
|
0%
|
|
Odwaga i chęci do tych badań
|
2
|
0%
|
|
Statystyki zachorowań
|
1
|
0%
|
Analizując odpowiedzi w tabeli 1, należy przeanalizować wydatki, jakie ponoszone są na profilaktykę oraz zdrowie publiczne w Polsce. Polska z 27 USD wydawanymi na osobę zajmuje przedostatnie miejsce w rankingu 18 krajów UE (Rys. 7). Jeśli weźmiemy pod uwagę wszystkie wydatki na opiekę zdrowotną , Polska wydaje zdecydowanie mniej środków niż inne kraje UE [11].
![Rys. 7. Wydatki na profilaktykę oraz zdrowie publiczne na osobę w USD PPP, 2010 rok [8]. Źródło: Opracowanie własne](/images/zdrowie/kosmetologia_estetyczna/rak_piersi7.jpg "Rys. 7. Wydatki na profilaktykę oraz zdrowie publiczne na osobę w USD PPP, 2010 rok [8]. Źródło: Opracowanie własne")
Dyskusja i wnioski praktyczne
Przeprowadzone wśród Wielkopolanek i pracownic WCO badania wykazały potrzebę kontynuowania szeroko zakrojonej kampanii na rzecz upowszechniania w społeczeństwie wiedzy o profilaktyce, diagnostyce i leczeniu raka piersi. Ankietowane uważają, że zgłaszalność poprawiłaby kampania w mediach w połączeniu z plakatami i ulotkami w kościołach, supermarketach. W odpowiedzi na pytanie o źródło informacji o badaniach profilaktycznych 38% Wielkopolanek wskazało lekarza podstawowej opieki zdrowotnej POZ (Rys. 8). 26% Wielkopolanek, które o programie badań profilaktycznych dowiedziały się z innych źródeł niż lekarz POZ, najczęściej wskazywało zaproszenie imienne, telewizję i kampanie medialne (Rys. 9).
Wymienione przez respondentki źródła wskazywały także wyniki wcześniejszych badań. Rolę mediów w badaniu Ex MBA oraz Millward i Brown respondentki wskazywały w pierwszej trójce [12]. Problemem pozostają wspomniane ograniczone możliwości finansowe – żadna stacja telewizyjna (również ta publiczna, z misją) nie zgadza się na bezpłatne emitowanie ogłoszeń, nawet tych dotyczących kampanii społecznej na rzecz walki z rakiem piersi. Z zagadnieniem kampanii związany jest także problem zwiększenia świadomości zdrowotnej kobiet. Raport potwierdził wcześniejsze opinie, że kobiety wykształcone, o wyższym statusie socjoekonomicznym częściej zgłaszają się na badania profilaktyczne [10,12,13]. Polki wiele wiedzą o badaniach profilaktycznych i raku piersi, ale wiedza ta wymaga usystematyzowania [9].
Ankietowane kobiety wiedzą, że:
- rak piersi jest groźną chorobą;
- zbyt późna diagnoza jest przyczyną śmierci wielu kobiet;
- należy systematycznie badać piersi;
- rak piersi wcześnie wykryty jest uleczalny;
- najlepszym sposobem na wczesne wykrycie raka piersi jest mammografia, która pozwala na wykrycie zmian niewyczuwalnych palpacyjnie (przedklinicznych).
Jednak pytane o przyczyny niezgłoszenia się na badanie wskazywały na bariery takie jak:
- strach przed rozpoznaniem raka;
- brak wiary w skuteczność leczenia, możliwość wyleczenia raka;
- przekonanie, że na raka piersi chorują tylko kobiety obciążone genetycznie;
- „rak mnie nie dotyczy” („nie jestem w grupie ryzyka”);
- brak objawów choroby („myślę, że jestem zdrowa”) [13].
To, że Wielkopolanki pytane o przyczyny rezygnacji z badania najczęściej wymieniały bariery takie jak brak dolegliwości, strach przed diagnozą, strach przed samym badaniem, oznacza, że nadal nie rozumieją istoty i celowości badań profilaktycznych. Nadal nie wiedzą, że na badania profilaktyczne powinny zgłaszać się:
- potencjalnie zdrowe kobiety (bez objawów raka piersi);
- pomimo że czują się zdrowe (mammografia to nieinwazyjne badanie rentgenowskie pozwalające na wykrycie bardzo małych zmian w piersi, jeszcze przed klinicznym ujawnieniem się raka piersi);
- pomiędzy 50. a 69. r.ż. (ponieważ najwyższa zachorowalność na raka piersi obserwowana jest u kobiet w wieku powyżej 50 lat – wiek jest istotnym czynnikiem ryzyka w raku piersi).
Cieszyć może fakt, że zaledwie 3% ankietowanych kobiet nie słyszało o badaniu profilaktycznym. To, że 8% respondentek nie wie, gdzie takie badanie można wykonać, stanowi argument za tym, by nadal nie ustawać w upowszechnianiu informacji o programie.
Proszone o wymienienie korzyści, na pierwszych miejscach Wielkopolanki wskazały zaproszenie imienne otrzymane pocztą, przymus, przyjazd mammobusu. Skuteczność zaproszeń potwierdzały już wcześniejsze badania (Millward i Brown, Ex MBA, PAB), jak również odpowiedzi kobiet z ankiety wypełnianej przed wykonaniem profilaktycznego badania mammograficznego (SIMP). Czasami dopiero 10. zaproszenie zdyscyplinuje kobietę do badania, jednak nie ma wątpliwości, że zaproszenia stanowią istotny, stosunkowo tani (ok. 1,7 PLN) i konieczny element działań na rzecz skutecznego zachęcenia kobiet do badań. Jak wykazują statystyki SIMP, wśród prawie 106 000 Wielkopolanek, które w 2011 roku zgłosiły się na badanie profilaktyczne, aż 68% o możliwości wykonania bezpłatnego badania profilaktycznego dowiedziało się właśnie poprzez zaproszenie imienne otrzymane drogą pocztową.
Wielkopolanki podkreślały także wagę dostępności do badań. Kobiety chcą mieć możliwość wykonania badania w pobliżu miejsca zamieszkania, najlepiej przy przychodni, w miejscu i podczas pracy albo w dzień wolny od pracy. To oznacza, że koniecznym staje się zwiększanie liczby świadczeniodawców, a tam, gdzie nie jest to możliwe – wysyłanie mammobusów. Do podobnych wniosków doszli autorzy badania Ex MBA, w którym prawie 50% ankietowanych zapytanych o odległość, jaką są w stanie pokonać, aby zrobić badanie, podało dystans „nie więcej niż 10 km” [13] (w Wielkopolsce pomiędzy ośrodkiem w Pile i ośrodkami w Poznaniu pozostaje obszar prawie 100 km, na którym badania mogą zapewnić wyłącznie mammobusy).
Z badania przeprowadzonego przez Ex MBA wynikało, że 72% Polek przynajmniej raz w roku odwiedza lekarza POZ [13]. Uczestniczki wszystkich wymienionych badań ankietowych podkreślały rolę lekarza w motywacji do wykonania badania. W badaniu Capibus podały nawet propozycję, by to lekarz POZ pilnował terminarza badań profilaktycznych. Propozycje zaangażowania do promocji badań profilaktycznych lekarzy (głownie POZ) zgłaszały także Wielkopolanki. 38% ankietowanych o możliwości wykonania badania profilaktycznego dowiedziało się od lekarza POZ.
Co więcej, opinia lekarza POZ, jego zachęta do uczestnictwa w badaniach profilaktycznych wydaje się być bardzo skuteczna. Wśród 1860 kobiet, które w ciągu ostatnich 2 lat zgłosiły się na badanie, aż 871 (47%) wskazało właśnie lekarza POZ jako źródło informacji o programie. Biorąc pod uwagę fakt, że spośród 1189 kobiet, które o możliwości wykonania bezpłatnej mammografii dowiedziały się od lekarza POZ, na badanie zgłosiło się 871, należy uznać, że zachęta ze strony lekarza POZ jest skuteczna (73%).
W 2009 roku rozpoczęto starania, aby profilaktyczne badania piersi wpisać do kalendarza badań okresowych. W momencie gdy Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej doszły do porozumienia w tej sprawie, realizację pomysłu wstrzymał opór feministek. Co ciekawe, wśród propozycji zgłoszonych przez Wielkopolanki pomysł przymusu np. poprzez wpisanie profilaktyki do kalendarza badań okresowych cieszył się dużą popularnością zarówno w pytaniu zamkniętym (20%), jak i otwartym (18%).
Same kobiety mówią o tym, że należy karać kobiety za niezgłaszanie się na badania (np. podwyższając składkę zdrowotną) albo nagradzać te, które się badają (poprzez obniżenie składki zdrowotnej, premię w zakładzie pracy, nagrody lub wolny dzień).
Doświadczenia światowe wykazują, że rakiem nie należy straszyć, ale z wypowiedzi kobiet jasno wynika, że o raku piersi chciałyby wiedzieć więcej. Cenna byłaby możliwość porozmawiania z lekarzem (np. spotkania w zakładach pracy) czy amazonką (kobietą, która pokonała raka piersi), jak również przytaczanie większej ilości przykładów pozytywnych statystyk. Kobiety chcą słyszeć o tym, że badanie mammograficzne jest bezpieczne, sprzęt, na którym wykonywane są badania – dobry, a leczenie skuteczne (gwarancja, że onkolodzy potrafią skutecznie leczyć wcześnie wykrytą chorobę). Wielkopolanki oczekują także zmian w organizacji pracy pracowni przesiewowych. Część tych oczekiwań da się spełnić, dotyczy to np. możliwości wykonania badania w godzinach popołudniowych, w dni wolne od pracy, w czasie pracy i na terenie zakładu pracy, miły i przyjazny personel, a nawet możliwość wypicia kawy podczas oczekiwania na badanie. Z przyczyn oczywistych żądania natychmiastowego otrzymania wyniku, obecności męża podczas badania czy całkowitej bezbolesności badania dziś jeszcze spełnić się nie da.
Część wniosków wskazuje na niedoinformowanie kobiet na temat: bezpłatności badania, krótkiego czasu oczekiwania na badanie (większość ośrodków wykonuje badania bez żadnego oczekiwania), większej elastyczności terminów (właśnie dlatego w wysyłanych zaproszeniach podawane są godziny pracy i telefony do rejestracji, aby kobieta sama wybrała odpowiadający jej termin).
Podsumowanie
W Polsce od 2007 roku profilaktyczne badania mammograficzne mogą być realizowane z zapewnieniem aktywności (prawie 100% kobiet kwalifikujących się do badań w danym roku otrzymuje zaproszenie imienne) oraz populacyjności (prawo do badań ma 100% zdrowych kobiet w wieku 50-69 lat – Narodowy Fundusz Zdrowia płaci za każde badanie). Niestety, część kobiet nie wykorzystuje tej możliwości. Niewątpliwe korzyści z udziału w badaniach
profilaktycznych odnosi każda kobieta, u której zostanie wykryte wczesne stadium raka. Korzyścią taką jest możliwość zastosowania skuteczniejszego leczenia przy zachowaniu piersi. Jednak aby realizacja programu przesiewowego zaowocowała obniżeniem umieralności Polek z przyczyn raka piersi, badaniami profilaktycznymi należałoby objąć przynajmniej 70% tej populacji, dlatego tak ważne jest znalezienie skutecznych form zachęcania kobiet do badań [14].
Literatura
1. J. Jassem, M. Krzakowski: Rak piersi, [w:] M. Krzakowski, R. Dziadziuszko, J. Fijuth i wsp.: Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego
w nowotworach złośliwych, Polska Unia Onkologii, tom I, Gdańsk 2011, 195-246.
2. Z. Wronkowski, M. Zwierko: Zasady i wyniki programu modelowego skryningu raka piersi i raka szyjki macicy w Polsce, 1999-2000, Nowotwory, 52, 2002, 157.
3. P. Boyle, B. Levin: World Cancer Report 2008, WHO, Lyon 2008, 296-300.
4. N. Perry et al. (ed.): European guidelines for quality assurance in breast cancer screening and diagnosis, Fourth edition, European Commission 2006.
5. Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Breast_cancer_screening_statistics (stan na dzień 25.10.2014).
6. J. Didkowska, U. Wojciechowska, W. Zatoński: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2009 roku, Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2011.
7. Survival of Cancer Patients in Europe: The EUROCARE-4 Study, http://www.eurocare.it/Database/tabid/77/Default.aspx, data wejścia: 10.01.2014.
8. B. Wojtyniak, P. Goryński, B. Moskalewicz: Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2012.
9. M. Gujski, W.P. Kalbarczyk, Z. Tytko, A. Ścibek: Zdrowie priorytetem politycznym państwa – analiza i rekomendacje,Raport Instytutu Ochrony Zdrowia, Warszawa 2013.
10. A. Łuszczyńska, A. Bukowska-Durawa: Tysiąc kobiet, tysiąc barier. Dlaczego Polki nie robią badań cytologicznych? Badanie przeprowadzone na zlecenie firmy Siemens, Siemens 2011.
11. OECD (2012), Health at a Glance: Europe 2012, OECD Publishing http://dx.doi.org/10.1787/9789264183896-en (data dostępu: 25.10.2014) .
12. A. Dyzmann-Sroka, A. Jędrzejczak, M. Trojanowski A. Kubiak: Przyczyny niskiej zgłaszalności Polek na badania profilaktyczne, Zeszyty Naukowe, 2010; Suppl. 7 (1), str. 17-27.
13. A. Dyzmann-Sroka, M. Trojanowski, A. Kończalik, A. Jędrzejczak: Wiedza lekarzy o nowotworach i profilaktyce - raport dla województwa wielkopolskiego, Zeszyty Naukowe, 2008; 5(4), str. 155-179.
14. R. Kordek, J. Jassem, M. Krzakowski i wsp.: Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy, Medical Press, Gdańsk 2003.
Źródło: http://kosmetologiaestetyczna.com/
http://kosmetologiaestetyczna.com/
Stosowanie AHA uważa się za jedno z największych odkryć kosmetologii XX wieku. Czy słusznie?
W środowisku kosmetycznym coraz głośniej o konieczności wprowadzenia zmian w prawie, które będą regulować uprawnienia poszczególnych grup zawodowych. Najaktywniejsze w tym zakresie są branżowe stowarzyszenia, które zrzeszają specjalistów z branży beauty. Przygotowałam dla Ciebie krótką listę największych stowarzyszeń, które oprócz możliwości udziału w tworzeniu nowego prawa, oferują wiele ciekawych możliwości rozwoju zawodowego. Sprawdź i przekonaj się czy warto dołączyć do któregoś z nich! 
Przyjmuje się , że zmiany zachodzące w skórze uzależnione są od indywidualnych cech i wieku. Coraz częściej pojawiają się pytania dotyczące różnic w budowie skóry ze względu na płeć. Z przeglądu szeroko dostępnej literatury wynika, że jej budowa i metabolizm u mężczyzn i kobiet zdecydowanie się różnią, podobnie jak wzrost włosów na jej powierzchni, szybkość wydzielania potu, produkcji sebum, a także jej pH.
Dokładne golenie podstawą odpowiedniej pielęgnacji
- Trądzik różowaty jest przewlekłą, zapalną chorobą skóry twarzy. Obejmuje najczęściej środkową część, na której pojawia się rumień i poszerzone naczynia krwionośne – wyjaśnia Anna Bardel. – Nie leczony trądzik przybiera postać bolesnych grudek i krost. Choroba dotyczy około 10 procent ludzi w wieku 30-55 lat, głównie osób z I lub II fototypem skóry, czyli o jasnej karnacji, z jasnymi oczami i włosami. U mężczyzn stwierdza się częstsze zachorowania niż u kobiet. Dodatkowo choroba ma u nich cięższy przebieg.
Skuteczność kosmetyków najczęściej łączy się z wysoką ceną, a tańsze produkty nie zawsze spełniają nasze oczekiwania. Nie dotyczy to jednak olejku rycynowego, który jest zarówno niedrogi, jak i skuteczny.
Koncerny farmaceutyczne próbują przekonać nas, że niski poziom cholesterolu jest niezbędny, by zachować zdrowie systemu sercowo-naczyniowego. Tymczasem odpowiedni jego poziom, i to wcale nie najniższy, jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania komórek.
Nowoczesna szybka formuła do przygotowania masek. Mus daje niespotykaną, lekką, świeżą, delikatną strukturę, która ławo rozprowadza się na skórze, dając jej uczucie miękkości. Składniki masek shakerowych bogate są w substancje pochodzenia naturalnego (wyciągi owocowe i roślinne), a także są pozbawione konserwantów.